Tourmaline là gì: Đá bích tỷ ngày càng thịnh hành trong trang sức cao cấp

Nhẫn Le Multipin với tâm điểm là viên đá bích tỷ (tourmaline) hồng và xanh lá, từ bộ sưu tập Bravery Chapter II, Louis Vuitton

Họ đá quý tourmaline, tiếng Việt gọi là bích tỷ, đã được các nhà triết học Hy Lạp biết đến từ khoảng năm 300 trước Công Nguyên. Chân dung Alexander Đại đế thậm chí được khắc vào một mảnh tourmaline từ khoảng 2.300 năm trước đây.

Thời xa xưa, họ đá quý này bị các nhà khoa học và thương lái xem nhẹ, do ngành địa chất học sơ khai khó lòng phân biệt giữa nó và các loại đá quý có màu sắc tương đồng khác. Nhưng bây giờ, tourmaline lại trở thành một trong những họ đá quý được săn đón nhất, xuất hiện trong nhiều bộ sưu tập trang sức cao cấp (haute joaillerie) ví dụ BST Bravery Chapter II của Louis Vuitton hay Beautés du Monde của Cartier.

• LOUIS VUITTON BRAVERY CHAPTER II: TUYỆT TÁC KIM HOÀN MANG BÓNG HÌNH CHIẾC RƯƠNG DI SẢN

• BEAUTÉS DU MONDE CỦA CARTIER BIẾN MÀU SẮC THIÊN NHIÊN THÀNH TRANG SỨC

Mất 2.000 năm để được chấp thuận là một loại đá quý thực thụ

Vòng cổ Le Multipin với hơn 100 viên đá quý màu gồm tourmaline hồng và xanh lá, citrine vàng, aquamarine xanh, tanzanite tím, được bao quanh bởi kim cương. Tâm điểm là viên tourmaline màu xanh vịnh biển siêu quý hiếm nặng 42.42 carat, từ BST Bravery Chapter II, Louis Vuitton

Lúc ấy, các loại tourmaline đa sắc thường được gọi là “đá Ceylon” do được tìm thấy ở Sri Lanka, thiên đường đá quý trù phú. “Đá Ceylon” được dùng chung để miêu tả các loại đá quý màu khai thác ở đảo quốc này, trừ sapphire, ruby và đá mắt mèo dễ nhận dạng và dễ phân biệt hơn. Cái tên tourmaline đến từ chữ “toramolli” trong ngôn ngữ Sinhala của Sri Lanka, có nghĩa là “đá quý màu khác”.

Nhẫn bạch kim đính rubellite (tourmaline hồng) nặng 5.17 carat cùng hai viên sapphire hồng, Paolo Costagli

Các sắc thái hồng đỏ và tím của tourmaline, có tên là rubellite, có lẽ là phân nhánh đầu tiên được công nhận là một loại đá quý. Trước khi ngành địa chất học có thể phân biệt sự khác nhau giữa các loại đá quý màu đỏ như ruby, garnet, spinel và rubellite, chúng được gọi chung là “carbuncle” (đá quý đỏ).

Rubellite từng bị nhầm lẫn với những viên ruby kích cỡ cực đại. Những viên to đẹp nhất từ Trung Á và Brazil xuất hiện trong trang sức và vương miện hoàng gia châu Âu, ví dụ như viên Zarina Katharina Ruby nặng 255 carat. Các loại đá quý này chỉ có thể phân biệt khi dùng kỹ thuật phân tích khoáng chất tiên tiến.

Hoa tai bằng vàng trắng, kim cương, rubellite đỏ và Paraiba tourmaline, từ BST Colour Journeys, BVLGARI

Thực chất, việc bị nhầm lẫn này không phải là điều xấu đối với tourmaline. Nhờ vậy mà họ đá này, từng bị xem là một loài đá bán quý hạ đẳng, trở nên được quan tâm hơn với thời gian. Những thương lái cổ hủ đâu thể ngờ rằng đến năm 2022, loại tourmaline được săn đón nhất có thể đắt giá không kém gì ruby Myanmar hay sapphire Kashmir!

• VÌ SAO LOUIS VUITTON, CARTIER, PIAGET MÊ ĐẮM SAPPHIRE CHÂU Á

• ĐÁ RUBY Ở VIỆT NAM: LÀM SAO TÌM MUA NHỮNG VIÊN ĐÁ ĐẸP NHẤT?

Họ đá quý bích tỷ phức tạp và ẩn chứa những nguyên tố cổ xưa

Bên trong quặng mỏ khai thác Paraiba tourmaline ở Brazil. Ảnh: (c) Roland Schluessel (1996)

Bích tỷ là họ đá quý yêu thích nhất của Roland Schluessel, tác giả bài viết này. Không chỉ bởi vì nó có vô vàn màu sắc trong hệ quang phổ, mà còn bởi vì tourmaline trong thiên nhiên mọc thành từng cụm tinh thể tráng lệ đa dạng hơn bất kỳ họ đá quý nào khác.

Nên biết cấu trúc họ đá quý này vô cùng phức tạp. Với nền tảng chính hình thành từ hai nguyên tố boron và nhôm, họ đá này có thể linh hoạt hoán đổi khoáng chất từ môi trường xung quanh, từ đó tạo ra đến 40 tổ hợp đá quý tách biệt. Do đó, các nhà khoáng học không thể phân biệt tourmaline theo cấu trúc đá, mà chỉ có thể dựa theo màu sắc của nó.

Đá bích tỷ thô khai thác từ Lục Yên của Việt Nam. Ảnh: T.Häger for GIA

Đặc điểm chung của các mẫu tourmaline chất lượng đủ tốt để dùng như ngọc là chúng đều giàu lithium. Lithium là nguyên tố thứ ba, sau hydro và helium, hình thành trong vũ trụ, và là nguyên tố họ kim loại đầu tiên. Thử tưởng tượng mẫu trang sức của bạn ẩn chứa nguồn khoáng chất cổ xưa đến thế!

Họ đá quý bích tỷ nhiều sắc xanh, và sắc thái nào cũng được săn đón

Lắc tay bằng vàng trắng đính tourmaline nhiều màu sắc, PNJ

Họ đá quý bích tỷ đa dạng như kính vạn hoa. Dòng đá này có vô vàn tổ hợp màu, từ đỏ sang cam, vàng đến xanh cổ vịt, xanh lá cây và cả đen. Thậm chí, đôi khi sẽ xuất hiện hai màu trong cùng một tinh thể – ví dụ hồng pha cam, xanh pha đỏ – tạo nên những tổ hợp lạ mắt.

Nhẫn với tourmaline “màu dưa hấu” kết hợp từ hai màu xanh lục và hồng, Silvia Furmanovich

Thông thường, loại ngọc pha hai sắc thái màu có giá trị không cao bằng loại đơn sắc, nhưng đôi khi kiểu kết hợp này tạo ra những gam màu rất lạ. Ví dụ hồng và cam pha ra thành gam màu đào, còn sắc vàng pha lẫn xanh lục có thể khiến viên tourmaline “giả dạng” peridot.

Ở phương Tây, trước đây tourmaline vốn không được đánh giá cao vì không có sắc màu thẫm. Tuy vậy, thị hiếu thẩm mỹ thay đổi. Ngày nay, những màu sắc pastel nhàn nhạt, không bị ánh đen, lại được đón nhận hơn cả.

Mặt dây chuyền bằng bạch kim với tourmaline xanh lá cây và kim cương, Tiffany & Co

Những viên đá màu từ xanh bạc hà ngả qua xanh lá non có thể được cắt với nhiều giác như oval, cushion hay tròn, tăng cường vẻ lung linh và độ bắt sáng. Giá trị có thể đạt từ hàng trăm đến cả ngàn đô-la Mỹ cho một carat của mẫu đá quý chất lượng tuyệt hảo.

Một trong những màu hiếm nhất của họ đá bích tỷ là loại ngọc indicolite xanh cổ vịt. Hiếm mà tìm được tinh thể indicolite ở kích cỡ lớn và không bị đen đục. Những mẫu tinh thể đẹp nhất thường đến từ Brazil, Namibia và Afghanistan.

Nhẫn nạm đá bích tỷ xanh mặt hồ (lagoon tourmaline) từ BST Colour Journeys, BVLGARI

Cũng tại ba quốc gia kể trên, từ năm 2015 đến năm 2022 phát hiện ra nhiều khu vực có tinh thể trong suốt ngả giữa màu xanh lam và xanh lục, mà thuật ngữ gọi là lagoon tourmaline.

Nhưng đắt giá nhất trong số tất cả các sắc xanh chính là loại Paraiba tourmaline

Hoa tai vàng trắng với với Paraiba tourmaline, sapphire hồng và kim cương, David Morris

Khi tinh thể bích tỷ bị nhiễm khoáng chất đồng, nguyên tố này tạo nên một màu xanh sáng chói như tia lửa điện. Tông xanh cyan này hiếm thấy ở trong các họ đá quý thiên nhiên, và hấp dẫn không kém gì sapphire Kashmir hay ngọc lục bảo Colombia.

Sắc thái xanh này của bích tỷ được đặt tên theo bang Paraiba ở Đông Bắc Brazil, nơi nó lần đầu tiên được phát hiện vào thập niên 1980. Sau đó Paraiba tourmaline cũng được tìm thấy ở các bang Brazil lân cận như Rio Grande do Norte; rồi ở các quốc gia khác như Nigeria và Mozambique. Các tinh thể tìm thấy tại châu Phi có kích cỡ to và ít tạp chất hơn loại đến từ Brazil, nhưng mẫu vật ở Brazil lại có màu rực rỡ hơn.

Nhẫn Yasifan nạm tourmaline Paraiba đến từ Mozambique nặng 28.43 carat thuộc BST Beautés du Monde, Cartier

Việc phát hiện ra Paraiba tourmaline đã làm thay đổi sự đón nhận của thế giới với họ đá quý bích tỷ. Chưa từng có loại ngọc nào khác tăng giá dữ dội như vậy trong chỉ 40 năm.

Ban đầu, các thương lái rụt rè khi buôn bán Paraiba tourmaline vì cho rằng màu sắc của nó quá “ảo”. Nhưng rồi sắc xanh neon ấy đã chinh phục những nhà sưu tầm, đưa Paraiba tourmaline lên ngang hàng với tứ đại đá quý, thường xuyên có mặt trong các bộ sưu tập trang sức cao cấp (haute joaillerie).

Nhẫn Mizuchi bằng vàng trắng nạm tourmaline và emerald từ BST Beautés du Monde, Cartier

Chính Paraiba tourmaline cũng có nhiều cấp độ xanh.

Được đánh giá cao nhất là sắc xanh lam neon, thường đến từ các quặng mỏ Brazil. Sau đó là các mẫu ngả giữa xanh cyan và xanh turquoise. Paraiba tourmaline cũng có tông xanh lá tựa ngọc lục bảo, nhưng không được định giá cao như những mẫu có xanh lam là tông màu chủ yếu.

Loại quá nhạt màu vì thiếu khoáng chất đồng, dù đến từ bang Paraiba, thì không được phép gọi là Paraiba tourmaline.

Bông tai nạm Paraiba tourmaline, ngọc trai, kim cương, tsavorite, garnet, và sapphire hồng–xanh–vàng từ BST Tie & Dior, Dior

Có lẽ, Paraiba tourmaline đặc biệt chinh phục giới trẻ, những người nghiện công nghệ, vì màu sắc của nó chẳng khác gì ánh sáng từ màn hình điện thoại cả!

Trang sức với Paraiba tourmaline màu xanh neon, Shreve & Co

• ĐÁ SPINEL XANH COBALT, VIÊN ĐÁ QUÝ HIẾM CHỈ CÓ Ở VIỆT NAM

• ĐÁ SPINEL LÀ GÌ: VIÊN ĐÁ QUÝ THƯỜNG BỊ NHẦM LẪN VỚI RUBY

Tạp chí thời trang Harper’s Bazaar Việt Nam