Lịch sử con đường tơ lụa nối liền Trung Quốc và châu Âu

Giá trị to lớn nhất của Con Đường Tơ Lụa không chỉ trao đổi hàng hóa mà còn mang đến giao thoa văn hóa và tôn giáo, nhờ đó mà hai nền văn minh Đông – Tây kết nối và phát triển rực rỡ

Bản đồ Con đường Tơ lụa, dài khoảng 6.400km, nối Trung Quốc và Ý, đi qua Trung – Tây Á và vùng Lưỡng Hà.

Bản đồ Con đường Tơ lụa, dài khoảng 6.400km, nối Trung Quốc và Ý, đi qua Trung – Tây Á và vùng Lưỡng Hà.

Tương truyền rằng, vào thế kỷ thứ nhất trước Công nguyên, các thương nhân phương Đông đã đặt chân đến La Mã. Họ mang đến một chất liệu mỏng, mát, nhẹ nhàng mà khi khoác lên người mang đến cảm giác thanh lịch không gì sánh được. Các bậc đế vương và quý tộc trong xã hội La Mã yêu thích chất liệu này đến độ họ dùng vàng ròng đổi lấy chúng theo cân nặng tương đương: một cân vải đổi một ký vàng.

Đó chính là tơ lụa.

Không chỉ La Mã, nữ hoàng Ai Cập Cleopatra cũng nổi tiếng với giai thoại bà yêu thích trang phục từ tơ lụa Trung Hoa. Chất liệu này khởi nguồn từ Trung Quốc, chu du ngược về hướng Tây, qua cả vùng Lưỡng Hà theo lộ trình nổi danh: Con đường Tơ lụa.

Lụa tơ tằm là một mặt hàng trân quý của người Trung Hoa cổ đại, thông qua con đường tơ lụa mà cũng trở nên được đón nhận ở châu Âu

Tơ lụa, phát minh của người Trung Hoa

Khoảng năm 5.300 trước Công nguyên, Trung Hoa là dân tộc đầu tiên tìm ra cách trồng dâu nuôi tằm, lấy kén ươm tơ, dệt lụa. Tơ lụa khi ấy chỉ dành riêng cho vua chúa và quý tộc, sau mới lan rộng ra khắp đất nước. Tơ lụa trong xã hội Trung Hoa cổ đại là một trong những trụ cột của nền kinh tế, bên cạnh muối.

Hữu xạ tự nhiên hương, chất liệu quý hiếm này không chỉ chinh phục vương tôn quý tộc Á Đông mà còn được nhiều quốc gia khác săn đón. Vào thế kỷ thứ hai trước Công nguyên, các sứ thần của Hán Vũ Đế khi đi sứ sang Ba Tư, Lưỡng Hà đều mang theo tơ lụa làm quà tặng.

Triệu Lộ Tư trong phim Rèm ngọc châu sa với trang phục từ tơ lụa. Cốt truyện của phim có bối cảnh thời Đường, cũng xây dựng từ những địa điểm nổi tiếng trên Con đường tơ lụa này như Hợp Phố, Quảng Tây, đi qua Quảng Châu và Quảng Đông, kéo dài đến Cam Túc về phía Bắc. Ảnh: WeTV.

Khoảng thế kỷ thứ hai trước Công nguyên, người Hy Lạp và La Mã lần đầu biết đến lụa Trung Hoa. Họ gọi Trung Quốc là Seres, nghĩa là Vùng đất Tơ lụa. Sau Hy Lạp, lụa bắt đầu được tầng lớp tinh hoa của Rome ưa chuộng.

Người ta tin rằng, việc giao thương mua bán trao đổi lụa từ Đông sang Tây đã góp phần làm nên Con đường Tơ lụa. Khi ấy, các thương nhân hay sứ thần Trung Hoa đi về phía Tây theo những con đường mòn có sẵn, vô danh. Đó là Con đường Tơ lụa. Tuy nhiên trong nhiều thế kỷ liền, đó vẫn là con đường mòn không tên được truyền miệng.

Ngoài ra, động cơ hình thành Con đường Tơ lụa còn đến từ mục đích chính trị, bên cạnh kinh tế.

Công đoạn giã lụa trong tác phẩm “Đảo luyện đồ” được cho là của Trương Huyên đời Đường.

Hai lần đi sứ của Trương Khiên và tiền đề của Con đường Tơ lụa

Năm 138 trước Công nguyên, Trương Khiên là sứ thần được Hán Vũ Đế cử đi về phía Tây để đàm phán với người Nguyệt Chi, tìm cách đánh bại người Hung Nô. Mới đi được nửa chặng đường, ông đã bị tộc Hung Nô bắt giữ và giam cầm hơn 10 năm. Ông trốn thoát, ở lại vùng đất này đến năm 126 trước Công nguyên mới quay về thành Trường An.

Năm 119 trước Công nguyên, Trương Khiên tiếp tục đi sứ sang Ô Tôn và các quốc gia lân cận. Bốn năm sau, ông quay về kinh đô Trường An với rất nhiều ngựa Ô Tôn hãn huyết. Giống ngựa dũng mãnh thuần chủng này đã góp phần quan trọng giúp người Hán đánh bại tộc Hung Nô. Từ đó, Hán Vũ Đế mới suy nghĩ đến việc trao đổi những mặt hàng khác ở nhiều khu vực, để gia tăng sức mạnh cho quốc gia.

Đó là tiền đề cho Con đường Tơ lụa kết nối Trung Quốc và châu Âu về sau.

Con đường tơ lụa xuất phát từ động cơ chính trị.

Giao lưu văn hóa, phát triển kinh tế

Khi hoàng đế khuyến khích việc giao thương, ngày càng nhiều các thương nhân kinh doanh trên Con đường Tơ lụa. Chất liệu này ngoài có giá trị ngang vàng lại rất nhẹ nhàng, dễ vận chuyển. Đi từ Đông sang Tây, các thương nhân chỉ việc cuộn lại, cho ngựa thồ trên lưng. Các thương nhân vận chuyển lụa ở dạng thô, quần áo, thảm thêu hoặc các khổ lụa nhuộm màu.

Các thương nhân trên Con đường tơ lụa. Ảnh: GettyImages.

Các thương nhân trên Con đường tơ lụa. Ảnh: GettyImages.

Ở chiều ngược lại, các thương nhân châu Âu mang đặc sản đến Trung Hoa, phổ biến là len, động vật, rượu, thủy tinh màu. Gia vị là mặt hàng quan trọng thứ hai được mua bán trên tuyến đường này. Đó là nghệ tây, thì là, nhục đậu khấu, đinh hương, tiêu gừng… Ban đầu, chúng được dùng để bảo quản hay át đi mùi ôi thiu của thực phẩm do các chuyến đi dài ngày.

Giấy là mặt hàng quan trọng tiếp theo được giao dịch tại Con đường Tơ lụa. Hai nền văn mình Á – Âu đều dùng giấy. Đây cũng là chất liệu được sử dụng nhiều nhất trong lịch sử.

Các thương nhân trên Con đường Tơ lụa.

Các thương nhân trên Con đường Tơ lụa.

Cứ như thế, trong suốt 1.500 năm lịch sử, các thương nhân từ châu Á và châu Âu cần mẫn kinh doanh trên Con đường Tơ lụa này. Khởi nguồn từ lụa, nhưng ý nghĩa to lớn nhất của tuyến đường này là trao đổi văn hóa, kinh tế. Khi đi dọc theo tuyến đường, các thương nhân mang theo phong tục tập quán, ngôn ngữ và cả nghệ thuật. Họ trao đổi cho nhau để kết nối hai nền văn minh Á – Âu.

HÀNH TRÌNH CỦA MARCO POLO

Marco Polo (1254–1324) là thương gia, nhà thám hiểm người Ý. Ông cùng với cha và hai người chú là một trong những người châu Âu đầu tiên đến Trung Quốc bằng Con đường Tơ lụa.

Marco Polo kể về những chuyến hàng đầy ắp sản vật trên con đường tơ lụa. Trong hồi ký, ông chia sẻ mình được mời đến gặp Hốt Tất Liệt – vị hoàng đế vốn chưa gặp người châu Âu bao giờ – tại Đại Đô (ngày nay là Bắc Kinh). Ông còn trần thuật quá trình mình được phong làm quan trong triều đại của Hốt Tất Liệt.

Tuy nhiên chi tiết này còn mang nhiều tranh cãi, vì sử sách Trung Hoa không ghi chép lại sự kiện này.

Cuộc du hành của ông và gia đình đến Trung Hoa kéo dài gần hai thập niên.

Dọc tuyến đường, đạo Phật từ Ấn Độ du nhập vào Trung Hoa, Trung Á rồi lan sang tận châu Âu. Ngày nay, nghệ thuật và kiến trúc Phật giáo tại Trung Á vẫn chịu nhiều ảnh hưởng của thẩm mỹ Hy Lạp – La Mã. Kito giáo cũng theo Con đường Tơ lụa đi từ Âu sang Á. Hồi giáo lan rộng mang đến những kiến trúc và họa tiết đặc trưng cho những vùng đất mới. Tân Nho giáo, trường phái triết học hòa quyện giữa trí tuệ Đông – Tây, cũng hình thành từ Con đường Tơ lụa.

Con đường Tơ lụa tạo điều kiện cho các tương tác xã hội diễn ra trên diện rộng.

Con đường Tơ lụa tạo điều kiện cho các tương tác xã hội diễn ra trên diện rộng.

Người Trung Hoa mang kỹ nghệ nhuộm màu, dệt lụa, chế tác gốm sang châu Âu. Các thương nhân ở cựu lục địa lại mang nghệ thuật luyện kim, thuốc súng, thiên văn học sang Á Đông. Những tinh hoa của các nền văn hóa được trao đổi, chọn lọc rồi học hỏi để đưa các quốc gia và những nền văn minh phát triển rực rỡ. Đó là ý nghĩa to lớn nhất của Con đường Tơ lụa.

Tuyến đường huyền thoại này tạo điều kiện cho những tương tác xã hội và văn hóa ở quy mô lớn. Trên hành trình giao thương ấy, nhiều thành phố quốc tế ra đời, với đặc trưng cởi mở, có tư tưởng tiên tiến để tiếp cận và dung nạp nhiều nền văn hóa khác nhau.

Quyền lực mềm của các quốc gia

Con đường Tơ lụa, với nhà cầm quyền các quốc gia, còn hoạt động như một quyền lực mềm. Thông qua những lần đi sứ hay ngoại giao, các quốc gia quảng bá văn hóa, tôn giáo hay tư tưởng chính trị của mình với các quốc gia họ gặp nhau trên đường thiên lý.

Hàng ngàn năm dài đằng đẵng, các thương nhân vẫn cần mẫn đi theo những tuyến đường mòn ngoằn ngoèo, hiểm trở không tên từ Trung Quốc, qua Trung Á, Lưỡng Hà để đến Hy Lạp, La Mã như thế.

Đến năm 1877, trong cuốn sách Trung Quốc, nhà địa lý người Đức, nam tước Ferdinand von Richthofen lần đầu tiên đưa ra khái niệm Con đường Tơ lụa (tiếng Đức: Seidenstrassen, tiếng Anh: Silk Road) để chỉ tuyến đường thông thương trên bộ thời cổ đại giữa Trung Quốc và phương Tây. Tên gọi xuất phát từ lý do tơ lụa là hàng hóa quan trọng và có giá trị nhất trên tuyến đường này và gợi nên những xúc cảm lãng mạn, sang trọng.

Vết tích của Con đường Tơ lụa ở Pakistan ngày nay. Ảnh: Shutterstock.

Vết tích của Con đường Tơ lụa ở Pakistan ngày nay. Ảnh: Shutterstock.

Con đường Tơ lụa hình thành và phát triển gắn liền với nhiều biến động chính trị. Mông Cổ thống trị Trung Hoa và cấm giao thương đường biển, dẫn đến việc đường bộ như tuyến đường huyền thoại này ngày càng phát triển. Khi thương mại hàng hải phát triển, các nhà thám hiểm châu Âu tiên phong khai phá nhiều vùng đất mới bằng thuyền, Con đường Tơ lụa trở nên ít được sử dụng hơn.

Tuy thế, trong suốt 1.500 năm lịch sử, các thương nhân từ Á sang Âu, trên con đường lập nghiệp, đã mang theo quê hương, xứ sở và các tập quán để làm nên những cuộc giao thoa văn hóa, góp phần đưa văn mình nhân loại phát triển rực rỡ đến ngày hôm nay.

ĐỌC TIẾP VỀ LỊCH SỬ THỜI TRANG THẾ GIỚI:

Harper’s Bazaar Việt Nam

Xem thêm