Đôi giày thể thao New Balance 576 được làm bằng da thuộc thực vật
Tôi là người mê giày dép, đặc biệt là các mẫu bốt và giày thể thao bằng da. Thời gian gần đây, khi tham khảo các mẫu giày mới, tôi bỗng thấy một số mẫu ghi chú được làm từ da thuộc thực vật (vegetable-tanned leather / metal-free leather) trong bảng thành phần. Đi kèm là chú thích rằng chất liệu này thân thiện hơn với môi trường.
Loại da thuộc thực vật xuất hiện đặc biệt nhiều trong các thiết kế của những thương hiệu thời trang cao cấp của tập đoàn Kering – Gucci, Yves Saint Laurent, Balenciaga, tập đoàn đã cho biết đang thay đổi các hoạt động triệt để nhằm hạn chế sức ép lên môi trường.
Điều này liệu có thật? Hãy cùng Harper’s Bazaar tìm hiểu quy trình thuộc da, sự khác biệt của tính chất da thuộc, và ảnh hưởng của nó lên môi trường.
Những chiếc túi Kaia (trái) và Besace (phải) của Saint Laurent bằng da thuôc thực vật tự nhiên.
Vì sao cần thuộc da động vật?
Da thuộc có thể làm từ da của gia cầm, như bò/bê, dê, ngựa, heo/lợn cũng như từ động vật quý hiếm như cá sấu, kỳ đà, đà điểu, rắn và trăn. Mỗi loại da thuộc có một tính chất riêng, phù hợp cho một mục đích riêng trong ngành thời trang và trang trí nội thất.
Tuy nhiên, trước khi tấm da trở thành một sản phẩm hữu dụng, nó phải được thuộc.
Thành phần chính trong da động vật là collagen. Do là protein nên nó sẽ bị phân hủy. Quá trình thuộc da sẽ ngăn ngừa việc phân hủy của da, giữ cho tấm da lâu hư hỏng.
Hiện nay, có hai cách để thuộc da động vật: bằng chất tannin thực vật thiên nhiên, hoặc bằng khoáng chất (như muối crom sunfat, aldehyde, hay muối nhôm). Da thuộc bằng tannin thiên nhiên còn được gọi là da thuộc thực vật. Đây là cách thuộc da lâu đời nhất của loài người.
Lịch sử nghìn năm của da thuộc thực vật
Những tấm da thuộc trong quá trình chờ xử lý. Ảnh: holeandcornermagazine.com
Từ thời đồ đá, con người đã phát hiện ra cách thuộc da bằng cách sử dụng tannin. Đến khoảng 6000 năm trước Công Nguyên thì phương pháp này được chính thức hoàn thiện.
Tannin là một hợp chất hóa học có tính axít, có khả năng chống ôxy hóa. Hoạt chất này thường được tìm thấy trong vỏ cây và lá thực vật, có màu nâu vàng, vị đắng vì chứa axít gallic. Tannin có khả năng làm chậm quá trình phân hủy và bảo dưỡng tấm da. Cũng vì tên của hoạt chất này mà quá trình thuộc da còn gọi là tanning.
Khi da thuộc tiếp xúc với tannin, chất tannin sẽ thay thế các phân tử nước trong tấm da*. Tấm da càng ít nước thì càng ít khả năng bị phân hủy.
*Vui vui: Tannin có nhiều trong trà hay rượu vang đỏ. Cảm giác khô lưỡi, đắng miệng khi uống các thức uống này do tannin đang phản ứng với protein trong nước miếng của bạn!
Màu sắc tự nhiên của da thuộc thực vật
Mansur Gavriel là một thương hiệu cao cấp có nhiều mẫu túi xách làm từ da thuộc thực vật
Khi tấm da được thuộc lên với tannin, nó sẽ nhiễm một màu sắc nâu vàng căn bản của tannin. Sau đó, tấm da hoặc sẽ được nhuộm màu khác, hoặc sẽ được chế tác trực tiếp nếu nghệ nhân đã ưng ý với màu tự nhiên đến từ tannin.
Nói như vậy để biết rằng tannin đến từ các nguồn vỏ gỗ và lá cây khác nhau sẽ cho ra màu sắc khác nhau. Trong quá khứ, các xưởng thuộc da hầu hết sử dụng nguồn thực vật địa phương để có giá thành rẻ nhất. Ví dụ, châu Âu nhiều cây hạt dẻ, Anh Quốc chuộng gỗ sồi (nay đã bị cấm), ở Mỹ là chi cần độc (hemlock), còn Nga lại dùng vỏ cây liễu và phong vàng (birch).
Cũng vì sự đa dạng này mà da thuộc thực vật của các quốc gia khác nhau mang màu sắc hơi khác nhau. Có thể chia hoạt chất tannin trong thực vật thành hai nhóm: Pyrogallol và Catechol.
Nhóm Pyrogallol Tannin lấy từ gỗ hạt dẻ, quả chùm ruột, lá sumac cho ra loại da thuộc mịn và không phai màu trong ánh nắng mặt trời. Còn nhóm Catechol Tannin có trong gỗ cây mimosa, cây lá liễu quebracho, lá nhi trà câu đằng (uncaria gambir) thì cho ra loại da thuộc có màu nâu đỏ, lên màu patina bóng loáng sau thời gian dài sử dụng.
Một chiếc túi xách bằng da thuộc thực vật chưa nhuộm màu. Sau 6 tháng sử dụng, tannin trong da thuộc tự nhiên đổi màu và có độ patina bóng đẹp tự nhiên. Ảnh: Instagram @awellwornstory
Quá trình thuộc da xưa cũ
Để thuộc da là cả một quá trình phức tạp.
Đầu tiên, tấm da được lọc sạch. Người thợ phải nhanh tay loại bỏ các thớ thịt, mỡ và lông vương trên da. Chậm chạp một chút thôi, là mỡ sẽ bị ôxy hóa, bốc mùi và gây lốm đốm trên da. Tấm da sẽ được kỳ cọ bằng nước muối và xà bông để triệt để loại bỏ mỡ.
Kế đó, tấm da được nhúng vào bể tannin. Chính xác loại thực vật nào được dùng để làm dung dịch tannin là một bí mật nhà nghề. Mỗi xưởng sẽ có công thức pha chế riêng. Tấm da sẽ được “ngâm bồn” trong vòng từ vài tuần đến vài tháng.
Những bể tannin thuộc da tại xưởng Horween Leather Tannery. Ảnh: thedistance.com
Sau khi quá trình ngâm tannin hoàn tất, tấm da sẽ được phơi khô. Một khi đã khô, nó sẽ được mài mòn từ mặt sau để tạo độ dày mỏng cần thiết. Điều này tuỳ vào yêu cầu của khách hàng – da càng mỏng càng mềm, càng dày càng bền.
Từ bước này trở đi, tấm da thuộc đã sẵn sàng để được sử dụng. Một số sẽ được gửi đến xưởng nhuộm. Một số khác thì lại được gửi trực tiếp đến các khách hàng mà không nhuộm. Ví dụ, Louis Vuitton luôn sử dụng da thuộc thực vật không nhuộm để làm tay cầm cho các dòng túi xách của mình – chính là loại da thuộc vachetta nổi tiếng của Ý.
Da vachetta mà Louis Vuitton sử dụng là loại da thuộc thực vật chưa được nhuộm
Vì sao da thuộc thực vật bị thay thế?
Có thể thấy mất rất nhiều thời gian và sức lao động để thuộc da theo phương pháp xưa cũ. Với quá trình hiện đại hóa và sự xuất hiện của chủ nghĩa duy vật (materialism), da thuộc thực vật khó mà đáp ứng được sản lượng hàng hoá mong muốn thời hiện đại.
Vào năm 1858, phương pháp thuộc da bằng khoáng chất crom được phát minh.
Cách thuộc da bằng crom còn gọi là “wet blue” vì màu xanh của muối crom sunfat. Ảnh: Undark
Quá trình thuộc da sử dụng crom tương tự như tannin, nhưng nó nhanh hơn rất nhiều. Chỉ mất một ngày để thuộc một tấm da bằng muối crom sunfat, so sánh với hàng nhiều tuần khi sử dụng tannin. Để thuộc da bằng muối crom sunfat cũng không cần nghệ nhân theo dõi và điều chỉnh tấm da trong bể ngâm. Điều này khiến giá thành của da thuộc bằng crom rẻ hẳn.
Vì những yếu tố này, da thuộc bằng crom bắt đầu thay thế da thuộc thực vật. Bây giờ, ước tính khoảng 80% lượng da thuộc được sản xuất toàn cầu sử dụng hình thức này.
Thuộc da bằng crom gây ô nhiễm môi trường
Một xưởng thuộc da bằng crom ở Kanpur, Ấn Độ. Ảnh: National Geographic.
Bị quên lãng suốt thời gian dài từ giữa thế kỷ 19, nhưng da thuộc thực vật đang dần quay lại khi cả thế giới nhận ra sự ô nhiễm môi trường đến từ việc thuộc da bằng crom.
Nếu như quá trình thuộc da không được kiểm soát cẩn thận, các chất độc trong khâu thuộc da như crom, chì, arsenic và các loại axít sẽ bị xả xuống nguồn nước. Chúng gây nên sạt lở đất, đầu độc nguồn nước và làm hại đến sức khỏe của người dân sinh sống xung quanh.
Ngoài ra, xưởng thuộc da với crom, nếu không theo đúng quy trình, sẽ tạo nên crom hóa trị sáu (chromium VI). Nó cực kỳ độc hại khi bị nuốt hoặc hít phải. Crom hóa trị sáu có thể gây tử vong với liều lượng nửa muỗng trà!
Những chất thải từ xưởng thuộc da Tamil Nadu Chromates & Chemicals Ltd. bị bỏ hoang ở Ấn Độ. Ảnh: Undark
Tại những quốc gia tiên tiến có bộ luật môi trường nghiêm khắc, như châu Âu, thì khả năng gây ô nhiễm từ thuộc da bằng crom khá thấp. Nhưng để có được da thuộc rẻ nhất, ngành thời trang nhanh (fast fashion) sẽ tìm đến những xưởng tại các quốc gia nghèo hơn, như Ấn độ và Bangladesh. Kết quả là sức khoẻ người dân và môi trường của các quốc gia này đã bị hủy hoại nhanh chóng vì chất thải độc hại. Báo cáo cho thấy những khu vực thuộc da thường đi kèm với các bệnh tật như suy thận và gan, ung thư, vấn đề sinh sản, bệnh về da…
Trở lại với quá trình xử lý da thuộc truyền thống
Trước sự quan tâm của người tiêu dùng về mức độ ô nhiễm môi trường của ngành thời trang, các loại da thuộc thực vật đang dần trở lại. Tuy vậy, nó mới chỉ được áp dụng tại các thương hiệu cao cấp, hoặc các thương hiệu đậm nét văn hóa thủ công.
Rất nhiều công ty không muốn sử dụng da thuộc thực vật vì nó không mang lại độ đều màu hay bền màu như da thuộc bằng muối crom sunfat.
Người tiêu dùng kém hiểu biết cũng không thích chọn sản phẩm từ da thuộc thực vật vì thiếu độ nhất quán về màu sắc. Giống như cách chúng ta đã quen với hình ảnh những trái táo phải tròn vành vạnh, đỏ đều, không có lỗ thâm đen, những chiếc túi cũng phải có màu sắc y hệt như mẫu được nhìn thấy trên mạng.
Bảng mẫu cho thấy sự đổi màu của da thuộc thực vật sau nhiều năm sử dụng. Da thuộc bằng crom sẽ không có sự đổi màu tương tự.
Yếu tố thân thiện với môi trường
Nhiều người cho rằng không nên sử dụng da thuộc từ da động vật, mà nên chuyển sang sử dụng loại vegan. Thực tế, đa phần các mẫu da thuộc vegan trên thị trường bây giờ đều làm từ nhựa. Mà chất liệu này không phân hủy nên vô cùng có hại.
Việc sử dụng sản phẩm da thuộc từ gia súc nên đáng được tuyên dương. Vì khi chúng ta ăn thịt, thay vì phí hoài và vứt bỏ tấm da bò, da cừu, thì chúng có thể được sử dụng triệt để hơn. Có thể xem da thuộc như một loại sản phẩm phụ (bi-product) của ngành chăn nuôi và ẩm thực.
Tất nhiên, da thuộc thực vật không phải là không có điểm yếu. Khuyết điểm lớn nhất của nó là tốn nhiều nước để sản xuất. Đồng thời, việc chăn nuôi gia súc cũng có nhiều bất cập về mặt thân thiện với môi trường, như hao tốn tài nguyên thiên nhiên, tăng lượng khí thải methane trong bầu khí quyển gây hiệu ứng nhà kính, v.v.
Harper’s Bazaar đánh giá
Với sự nâng cấp kỹ thuật của con người thì ngày sẽ càng có nhiều lựa chọn thân thiện với môi trường hơn nữa. Một loại da thuộc khác đang được xem xét là loại wet white leather, kết hợp cả tannin và khoáng chất không độc để nhuộm. Đồng thời, đang có nghiên cứu biến chất thải thực phẩm thành da thuộc (ví dụ như từ dứa và từ táo).
Nhưng hiện tại, các lựa chọn này đều còn khá đắt đỏ và không thông dụng. Vì vậy, bạn vẫn nên tìm đến da thuộc thực vật như giải pháp tốt nhất thay thế cho da thuộc bằng crom trong thời gian này.
>>> Xem thêm: VÌ SAO GỌI VẢI TWEED LÀ CHẤT LIỆU QUÝ TỘC ANH?
Theo Heddels, Undark
Harper’s Bazaar Việt Nam
