Châu Khê: Làng kim hoàn giữ hồn bạc Việt

Cổng làng Châu Khê, Hải Dương. Ảnh: Linh Phạm

Giữa vùng châu thổ sông Hồng, Châu Khê (nay thuộc xã Đường An, thành phố Hải Phòng) hiện lên như một vùng đất văn hiến, địa linh nhân kiệt. Từ thời Lý (1009−1226), ngôi làng cổ ven sông Cửu An đã khai mở sinh khí, để rồi đến nay trở thành niềm tự hào của quê hương với nghề kim hoàn vàng bạc trứ danh.

Thế kỷ XV, bàn tay tài hoa của người thợ Châu Khê đã cho ra đời cành vàng, trâm ngọc, chén ngọc, những biểu tượng xa hoa nơi cung đình. Sang thời Lê − Nguyễn, dấu ấn Châu Khê còn in đậm ở phố Hàng Bạc (Hà Nội), khi các nghệ nhân hội tụ nơi kinh kỳ, lập nên phường giáp, dựng đình vọng sở và gây dựng cả một không gian kim hoàn sầm uất. Đến mức con phố này từng được người Pháp gọi là Rue des Changeurs (phố Đổi bạc).

Trải qua bao thăng trầm, dòng chảy nghề kim hoàn vẫn không ngừng sáng lấp lánh. Thời vua Lê Thánh Tông, Thượng thư Lưu Xuân Tín, người con ưu tú của Châu Khê, được giao trọng trách đúc bạc nén tại Thăng Long, mở đầu thời kỳ vàng son cho nghề. Giữa nhịp sống mới, Châu Khê vẫn bền bỉ giữ lấy hồn nghề.

Tôi tìm đến làng kim hoàn Châu Khê vào một ngày sau cơn bão số 5. Con đường về làng gồ ghề, nước vẫn còn đọng ở ven ruộng. Thế nhưng, trong những nếp nhà ngói đỏ, tiếng đạp bễ, tiếng búa gõ bạc vẫn vang lên đều đặn, tựa như mạch sống không ngừng chảy. Tôi có dịp trò chuyện cùng anh Vũ Hữu Thuân (sinh năm 1980), nghệ nhân đã gắn bó hai mươi năm với nghề bạc Châu Khê, anh chia sẻ niềm say mê của mình với kỹ nghệ truyền thống này.

Anh Vũ Hữu Thuân, nghệ nhân gắn bó hai mươi năm với nghề bạc ở Châu Khê. Ảnh: Linh Phạm

HARPER’S BAZAAR: Gia đình anh đã gắn bó với nghề được bao nhiêu năm?

VŨ HỮU THUÂN: Làng Châu Khê có ông tổ làng nghề Lưu Xuân Tín hiện được thờ ở đình làng. Ông truyền nghề cho các cụ, kỵ từ ngày xưa, rồi đến thời ông bà chúng tôi, sau đó là bố mẹ và tôi của hiện tại. Sau này, nghề cũng sẽ đến đời các con. Tính đến hiện tại, gia đình tôi đã gắn bó với nghề 35 năm. Nghề phát triển mạnh mẽ nhất kể từ năm 1998.

Trước đây, nghề vẫn có và nhen nhóm từng ngày, nhưng các nghệ nhân xưa chỉ vỏn vẹn có vài người. Họ làm hoa tai, đôi cuống giá, nhẫn ngọc. Lúc đó, người ta chế tác đơn chiếc một hai cái, không làm được nhiều. Sau này, khi dân dùng nhiều hơn, người ta có của ăn của để, họ mới nghĩ tới trang sức. Do đó, mãi đến đời của bố tôi mới gọi là làm nghề sản xuất. Và giờ đây, tôi đã gắn bó với nghề hai mươi năm.

HARPER’S BAZAAR: Có bao nhiêu công đoạn làm bạc và khâu nào là quan trọng nhất?

VŨ HỮU THUÂN: Đầu tiên là đạp bễ hơi. Tiếp theo là nấu hàng từ cái bễ có mỏ than, nung chảy bạc đổ ra tháo sắt và cán, từ công đoạn đấy ra phôi. Ở công đoạn dây, cán nhỏ xuống, cuốn vào, bấm ra, móc vào là thành sợi dây. Còn nếu mà làm vòng tay thì cán cái rát chữ bản khoảng một phân, dài như một tranh bạc. Cán dài khoảng vài mét thì cắt 18 phân một, tỉa nhọn hai đầu, dăm thành một cái ống, hàn, cuốn vào là thành cái vòng trẻ con.

Đối với tôi, riêng nghề thủ công, gần như công đoạn nào cũng quan trọng. Từ đạp bễ, nếu không đạp được thì không thể làm được nghề, vì đó là bước đầu tiên. Hay đến công đoạn tỉa, công đoạn dăm vào thành một cái vòng, bạn cũng phải học. Tôi nhớ nhất những ngày đầu, khi đạp bễ hơi, cho xăng vào bình và dùng mỏ hàn. Bố dạy tôi rằng, phải đạp đến bao giờ mà không còn bị rung chân, rung đầu, tay cũng không rung nữa mới đạt yêu cầu. Tôi mất một tuần để sửa việc tay chân không cùng nhịp.

Thao tác làm bạc truyền thống. Ảnh: Linh Phạm

HARPER’S BAZAAR: Điểm khác biệt giữa làng Châu Khê với các cái làng kim hoàn khác là gì?

VŨ HỮU THUÂN: Châu Khê là làng nghề chủ yếu làm thủ công bằng tay. Đa số là các mặt hàng truyền thống và đồ trơn. Còn các làng khác như Đình Công thì người ta thiên về đồ đậu chỉ se (quấn chỉ se đậu), còn chạm là của Thái Bình.

HARPER’S BAZAAR: Vì là sản phẩm truyền thống, có phải Châu Khê sẽ hạn chế về mặt thị trường không?

VŨ HỮU THUÂN: Chúng tôi luôn có một tệp khách hàng nhất định và ổn định. So với các mẫu mã nước ngoài, làng nghề chúng tôi bây giờ đã sản xuất được một số sản phẩm dựa trên máy móc không thua kém với nước ngoài. Đương nhiên, cạnh tranh sẽ vất vả. Nhưng đồ trơn các bạn nữ lại rất thích. Dân mua vàng để đầu tư, không mua trang sức quá nhiều. Còn đối với bạc, khoảng mười năm trở lại đây, người ta mua với mục đích phục vụ cho thời trang. Chi phí rẻ, mẫu mã đẹp và đa dạng, chúng tôi bán chạy nhất bông tai, nhẫn. Người ta có thể mua một bộ sưu tập về thay đổi theo trang phục.

Vòng tay và dây chuyền nhu cầu thay đổi theo xu hướng ít hơn. Ví dụ, vào mùa hè, phái đẹp chuộng dây chuyền và mặt, họ có thể khoe gu thẩm mỹ, nhưng còn mùa đông, khi quần áo che đi, dây chuyền sẽ trở thành mặt hàng “kén”. Chính vì vậy, chúng tôi đã mở rộng thêm về trang sức kẹp đá nhằm bắt trend các loại đá phong thủy hot hiện nay, đáp ứng nhu cầu “healing” và thu hút năng lượng tiền tài, sắc đẹp, công danh… của người dân nhiều hơn.

Hoạt động tại xưởng nhà anh Vũ Hữu Thuân. Ảnh: Linh Phạm

HARPER’S BAZAAR: Với sự phát triển của máy móc tân tiến, anh đã kết hợp như thế nào giữa truyền thống và hiện đại?

VŨ HỮU THUÂN: Có một số công đoạn chúng tôi đã tối ưu hóa bằng việc sử dụng máy móc để cho ra nhiều sản phẩm hơn và giảm quá trình đóng bằng tay.

Cụ thể, chúng tôi chỉ cần gắn luôn trên mẫu, đúc ra rồi hoàn thiện phần trơn và phần nguội, công đoạn nhanh hơn nhiều. Năm 2011 khi tôi mở xưởng, có lúc cần tới 30 người thợ làm tay cho phân đoạn đóng đá, một thợ chỉ ấn được 3.000 viên đá. Nhưng chỉ sau ba năm, công nghệ thay đổi, tôi chỉ cần 10 người và họ làm được 10.000 viên/ngày/người. Hiệu quả gấp ba và số nhân công giảm được 1/3. Thậm chí công suất còn tăng hơn, tùy thuộc vào sản phẩm họ nhận được.

Đặc biệt, công việc này có thể mang về nhà làm, rất nhiều bạn nữ sau khi có chồng con, họ nghỉ việc ở công ty, sau đó chuyên về mảng này. Đương nhiên, ngày xưa chúng tôi làm ra 20, 30 sản phẩm thì giá trị khác, nhưng bây giờ tiền mất giá. Do đó, tôi không sử dụng máy móc thì sẽ không thể theo đuổi kịp xu hướng của xã hội.

Vòng tay truyền thống tại làng kim hoàn Châu Khê. Ảnh: Linh Phạm

HARPER’S BAZAAR: Sau hơn ba mươi năm, làng nghề Châu Khê đã thay đổi như thế nào?

VŨ HỮU THUÂN: Làng thay đổi rất nhiều. Bởi vì xã hội phát triển, gần như cả làng đều làm nghề. Trước kia, nơi đây không phổ biến khu công nghiệp, thì ở đây chúng tôi đã có công việc tự nuôi sống gia đình và bản thân. Dù lương không cao nhưng so với mặt bằng chung thì vẫn sẽ hơn mọi nơi, không phải vất vả đi xin việc. Hiện tại, làng nghề sản xuất theo nhiều công đoạn. Chúng tôi có thể phân phối cho các bạn trong làng đi làm các mảng, tạo công ăn việc làm cho họ. Còn gia đình tôi chỉ làm phần nguội thôi.

Ở làng nghề truyền thống, nghệ nhân Châu Khê có sự gần gũi, hiền lành và chân thật, có nét của người làng nghề: cổ điển, có tâm, cẩn thận, chỉn chu và để ý đến từng tiểu tiết. Bởi đa số họ đều là con em trong làng nghề, các cụ để lại cho thì chúng tôi phải giữ được nét đẹp riêng.

“Điều quý nhất ở Châu Khê không chỉ là trang sức bạc lấp lánh, mà còn là ánh sáng truyền thống được cha truyền con nối qua từng thế hệ”
– Anh Vũ Hữu Thuân –

Khuyên tai truyền thống tại làng kim hoàn Châu Khê. Ảnh: Linh Phạm

HARPER’S BAZAAR: Sản phẩm kim hoàn của Châu Khê bán nhiều ở đâu?

VŨ HỮU THUÂN: Hơn 70% người dân Châu Khê đã chuyển hết ra Hà Nội, làm đầu mối ở phố Hàng Bạc và Phúc Tân, họ tập trung làm vàng cùng các sản phẩm của vàng. Còn ở quê, chúng tôi tập trung sản xuất bạc. Đến bây giờ, các nhà xây mới ở đây, họ vẫn làm vàng ở Hà Nội, chỉ là về làng xây nhà, giúp đường làng khang trang hơn.

Từ đầu làng tới cuối làng, đếm trên đầu ngón tay sẽ chỉ có khoảng 5, 6 nhà làm nghề bạc và ở nhà. Còn ngoài Hà Nội, chúng tôi làm việc vào buổi tối. Theo giờ niêm yết, họ sẽ trả hàng từ 4−5 giờ chiều mỗi ngày. Sau đó, các tiệm sẽ trực, lấy hàng, chia hàng cho thợ làm tới 9 giờ sáng để người ta nhập hàng.

Bây giờ Châu Khê cũng không phải mang đi bán cho các cửa hàng nữa. Năm 2009, 2010 thì chúng tôi vẫn phải tự tiêu tự sản, tức là tạo ra thành phẩm xong phải đến các tỉnh để tập trung bán hàng. Về sau, khi có một lượng khách nhập ổn định, chúng tôi tập trung làm xưởng. Kể từ năm 2016, gia đình tôi hoàn toàn nghỉ đi bán hàng.

Vòng cổ truyền thống tại làng kim hoàn Châu Khê. Ảnh: Linh Phạm

HARPER’S BAZAAR: Theo anh, làng nghề cần được hỗ trợ thêm những gì để phát triển bền vững?

VŨ HỮU THUÂN: Châu Khê muốn phát triển hơn, tiên quyết vẫn là yếu tố công nghệ và ra được nhiều mặt hàng. Chúng tôi hy vọng các cơ quan báo chí quan tâm và bản thân dân làng, lớp trẻ vẫn đang học hỏi, tập trung quảng bá rộng rãi thông qua mạng xã hội. Khi truyền thông biết tới, thị trường rộng mở, nghề sẽ không bị mai một. Hy vọng rằng, tất cả trang sức bạn dùng đều đến từ Châu Khê.

THỜI TRANG, LỊCH SỬ VÀ VĂN HÓA VIỆT NAM:

Harper’s Bazaar Việt Nam